Ιστορία
Η θέση της Αρτοτίνας είναι αυτή που καθορίζει και υπαγορεύει την ιστορική της πορεία. Ευρισκόμενη σε εξαιρετικά προστατευμένη ορεινή τοποθεσία, δεν αποτελεί δέλεαρ για τους αλληλοδιαδεχόμενους κατακτητές του ελληνικού χώρου. Από την άλλη μεριά, η γειτνίασή της με το ορεινό πέρασμα της συντομότερης οδού επικοινωνίας της Ανατολικής με τη Δυτική Στερεά Ελλάδα τη φέρνει στο προσκήνιο σε περιόδους ανακατατάξεων, στρατιωτικών μετακινήσεων, επιδρομών και εμφυλίων συγκρούσεων. Έτσι, αν και συνάγεται σχεδόν αδιάλειπτη κατοίκησή της, συγκεκριμένες γραπτές μαρτυρίες για την Αρτοτίνα και τους κατοίκους της έχουμε σποραδικές και μόνο σε εποχές συγκρούσεων.
Ιστορία – Αρχαιότητα
Κατά την αρχαιότητα, ο χώρος της σημερινής Δωρίδας ονομαζόταν Εσπερία Λοκρίς και κατοικούνταν από τους Οζόλες Λοκρούς. Τμήμα αυτών, οι Οφιονείς (ή Οφιείς), και ειδικότερα οι Βωμιείς, φαίνεται ότι είχαν αναπτύξει οικιστική δραστηριότητα στην περιοχή της Αρτοτίνας. Αρχαιολογικά ευρήματα σε αντικριστά σημεία στην περιφέρεια του χωριού, αναγόμενα από κάποιους ακόμη και στα 1250 –1300 π.Χ., συνηγορούν για την ύπαρξη συνοικισμών που, πιθανόν, να συγκροτούσαν την αρχαία πόλη Βωμέα (ή Βωμία).
Κατά την κάθοδο των Δωριέων, τμήμα τους παρέμεινε στην περιοχή και απορρόφησε τους Οζόλες Λοκρούς. Συντασσόμενοι με τους Αιτωλούς, πολέμησαν εναντίον των Αθηναίων κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, αποκρούοντας στο Αιγίτιο εισβολή του Αθηναίου στρατηγού Δημοσθένη. Αργότερα, συμμαχούν αυθορμήτως με την Αιτωλική Συμπολιτεία εναντίον των Μακεδόνων. Η ύπαρξη της Γονοκλισιάς (ή Γονοκκλησιάς), μακεδονικού τάφου εκστρατείας κατά τους ειδικούς, υποδηλώνει κάποια μάχη ή άλλο σημαντικό γεγονός στην περιοχή.
Ιστορία – Μεσαίωνας
Κατά τη ρωμαϊκή και τη βυζαντινή περίοδο δε συναντούμε ιδιαίτερες αναφορές στην περιοχή και τους κατοίκους της. Αυτό εξηγείται τόσο από την προαναφερθείσα πλήρη ενσωμάτωση και συνακόλουθη ταύτισή τους με τους Αιτωλούς, όσο και από το δυσπρόσιτο της ορεινής αυτής περιφέρειας, που την καθιστούσε λιγότερο ελκυστική και ενδιαφέρουσα για επίδοξους κατακτητές. Συμπεραίνεται, πάντως, από γλωσσικά κατάλοιπα, το πέρασμα από τη ΒΔ Δωρίδα και η συνύπαρξη με το ντόπιο στοιχείο (με τελική αφομοίωση όσων έμειναν) βλαχικών κυρίως, και λιγότερο σλαβικών πληθυσμών.
Η Αρτοτίνα παίρνει τη σημερινή της μορφή ως οικισμός σταδιακά κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Στην περιφέρειά της, κοντά στους παλιούς κατοίκους της, συγκεντρώνονται φυγάδες από την Άρτα (αρκετά ασφαλής ετυμολόγηση της ονομασίας του χωριού καταλήγει στη σημασία «Νέα Άρτα»), νομάδες βλαχοποιμένες και φυγόδικοι του οθωμανικού κράτους. Ο ορεινός τόπος κρατά και τους Τούρκους, όπως και τους προηγούμενους κατακτητές του ελληνικού χώρου, μακριά από την Αρτοτίνα.
Ιστορία – Επανάσταση
Κατά την Επανάσταση του 1821 η Αρτοτίνα πρόσφερε στο Έθνος έμπειρους και σκληρούς πολεμιστές, αλλά και σημαντικούς και προβεβλημένους ηγέτες. Όλοι γνωρίζουμε τον Αθανάσιο Διάκο και το Σκαλτσοδήμο. Σημαντικοί, όμως, είναι και ο Καλιακούδας, o Σαφάκας, ο Ρούκης και ο Γεράντωνος. Όλοι τους, αλλά και όλοι οι απλοί αγωνιστές, γνωστοί και άγνωστοι, πότισαν με τον ιδρώτα και το αίμα τους το χωράφι της ελευθερίας. Σημαντικές μάχες δεν έγιναν κοντά στο χωριό. Οι κάτοικοι σε δύσκολες στιγμές κατέφευγαν στην αποκλείστρα στα Βαρδούσια, για να προστατευτούν από τον τουρκικό κίνδυνο.
Ιστορία – Νεότερα χρόνια
Μετά την κήρυξη της Ανεξαρτησίας, η Αρτοτίνα βρίσκεται στη μεθόριο του νεότευκτου ελληνικού Κράτους. Αυτό την καθιστά ευάλωτη στη δράση ληστών, αλλά και ορμητήριο ενόπλων ομάδων που δρουν στις παραμεθόριες περιοχές της – ακόμα οθωμανικής – Θεσσαλίας.
Αρτοτινοί συμμετέχουν στους συνεχιζόμενους αγώνες του Έθνους, τον πόλεμο του 1897, το Μακεδονικό Αγώνα, τους βαλκανικούς πολέμους, τη Μικρασιατική εκστρατεία και τους δύο παγκόσμιους πολέμους. Η περιοχή πλήττεται ιδιαιτέρως κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου (1946 – 1949), οπότε και ξεκινάει η μεγάλη διαρροή του πληθυσμού της Αρτοτίνας, όπως και πολλών άλλων ορεινών χωριών, προς τα αστικά κέντρα και τους μεταναστευτικούς προορισμούς του εξωτερικού.
